در بیان ضرورت تحقیق در امور 

۳۶۵ روز در صحبت قرآن، نوشته استاد حسین محی‌الدین الهی قمشه‌ای، کتاب چهارم از مجموعه کتاب‌های جوانان و فرهنگ جهانی است. این مجموعه با هدف شناساندن فرهنگ و ادبیات به جوانان اولین بار سال ۱۳۹۰ به همت نشر سخن تدوین منتشر شده است.

 

کتاب «۳۶۵ روز در صحبت قرآن» ۳۶۵ قطعه کوتاه و بلند از قرآن برای آشنایی جوانان با تعلیمات فراگیر قرآن انتخاب شده و کوشش شده است که این گنجینه تصویری از ابعاد گوناگون کلام آسمانی برای مخاطب ترسیم کند.

 

این کتاب، تفسیر در معنی اصطلاحی کلمه مانند تفاسیری چون کشاف و مجمع البیان و امثال آن نیست، بلکه بیشتر انعکاسی از کتاب وحی در ادب عرفانی فارسی و اسلامی است و نگاهی دارد به قرآن از دیدگاه ادبی، زیباشناسی و اخلاقی، اجتماعی و عرفانی.

 

گروه اندیشه ایکنا به منظور بهره‌مندی مخاطبان خود از این گنجینه قرآنی و ادبی اقدام به انتشار قطعه‌هایی از کتاب «در صحبت قرآن» کرده است. دویست و چهل و نهمین قسمت از تحفه این کتاب با عنوان «در بیان ضرورت تحقیق در امور» تقدیم مخاطبان گرامی می‌شود.

 

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ ﴿حجرات۶﴾

 

ای اهل ایمان، اگر فاسق بدکاری شما را خبری آورد همت کنید که راستی و ناراستی آن خبر شما را روشن گردد. مبادا که نادانسته(به گفته فاسقی) قومی را به رنج و محنت اندازید و بر آنچه کرده‌اید پشیمان شوید(6). 

 

در جمله «‌ان جائکم فاسق بنبا فتبینوا» که پیام اصلی آیه است و بیش از چهار کلمه نیست چهار درس مهم در حکمت اجتماعی مندرج است: 

 

1. آزادی بیان، زیرا وقتی فاسق (کسی که احتمال گناه وخطا در زندگی او هست) می‌تواند خبر بیاورد (بگوید یا بنویسد) هم کس می‌تواند سخنی بگوید و خبری بیاورد و نمی‌توان کسی را گفت که تو چون فاسقی حق آوردن (یا نوشتن) خبری را نداری، تا چه رسد که فاسق نیز نباشد. البته آزادی بیان باید با آزادی بعد از بیان نیز همراه است و هیچ کس نباید نگران باشد که او را به اظهار نظری که در گذشته کرده است مجرم شناسند. 

 

2. خبر شخص فاسق را نباید تکذیب کرد چون ممکن است راست و درست باشد و نباید بدون تحقیق پذیرفت زیرا همچنین ممکن است (به اقرب احتمال) نادرست و گزاف باشد. 

 

2. خبر شخص فاسق را نباید تکذیب کرد چون ممکن است راست و درست باشد و نباید بدون تحقیق پذیرفت زیرا همچنین ممکن است (به اقرب احتمال) نادرست و گزاف باشد. 

 

3. انسان‌ها باید اهل تحقیق باشند تا این همه تبلیغات دروغ در جهان رواج نیابد. بدین سان چون احتمال فسق بر اکثر آوردندگان خبر می‌رود باید در هر آنچه می‌شنویم و می‌خوانیم، از اخبار و تبلیغات و غیره، بیندیشیم و درباره صحت و سقم آن تحقیق کنیم تا موضوع روشن شود و این معنی تبیین است و در حقیقت خواسته‌اند که انسانها اهل تحقیق باشند تا فریب نخورند. 

 

4. اگر انسانی به خوبی و درستی و راستگویی و فضیلت شناخته شده باشد می‌توان به خبر او اطمینان کرد و چه لذت و افتخاری است که انسان وقتی سخنی می‌گوید مردم با دیده تردید در او نگاه نکنند و سخن او را حمل بر درستی کنند.

 

اما این که بعضی از مفسران گفته‌اند لازمه معنی آیه این است که صدق العادل یعنی سخن شخص عادل را تصدیق کنید تفسیر ضعیف است زیرا اولاً لازمه منطقی آیه ضرورتا چنین نیست. ثانیاً ممکن است شخص در عین احراز عدالت که ارزش اخلاقی به علت عدم آگاهی و ضعف اندیشه سخنی بیاورد که با حقیقت‌ قرین نباشد. لذا سخن عادل نیز ممکن است نیاز به تبیین داشته باشد و آیه متضمّن حکم به نفی تبیین در مورد سخن عادل نیست. وَ اللهُ اعلم. 

 

این آیه پیوسته در جامعه اسلامی کاربرد داشته و بیش از هر زمان، در این روزگار که امکان خبر آوردن و نوشتن و به گوش‌ها و چشم‌ها رساندن رشدی عظیم یافته، زیبنده است که مسلمانان از این آیه حکمت‌آمیز بهره گیرند و اجازه ندهند که هر فاسقی خبر را به تاثیر تبلیغات و تکرار در دل ایشان بنشاند و ایشان را گمراه کند. بخش مهمی از همه زیان‌های امروز بشری از طریق تبلیغات و دعاوی دروغ است که مردمان بدون تبیین می‌پذیرند. 

 

چه بسیار رنج‌ها که در طول تاریخ از عدم تبیین در اخبار به آدمیان رسیده که شرح بسیاری از آنها در ادبیات به صورت قصه‌ها و نمایشنامه‌ها آمده است. داستان معروف اتللو به روایت شکسپیر هزاران دل را در غم دسدمونا ذوب می‌کند و هزار لعن و نفرین بر اتللو می‌فرستد که چرا تبیین از تحقیق کامل‌تر است زیرا پس از تحقیق ممکن است امر مبیّن شود یا نشود.داستان غم‌انگیز کبوتر نر و ماده در کلیله‌ودمنه مثال روشن دیگری است: نظامی در خسروشیرین گوید: 

 

مزن بی‌پیش‌بینی بر کس انگشت

چنان کان نر کبوتر ماده را کشت

انتهای پیام