آئین پیاده‌روی اربعین حسینی شکوه حضور انسان‌های شیفته امام حسین(ع) از هر مرام و مسلک و مذهب است. هر سال مراسم اربعین باشکوه‌تر از سال گذشته و با ظرفیت بسیار بالای مردمی برگزار می‌شود. حضور افراد با آئین و مذاهب و فرهنگ‌های مختلف نشان از ارادت و عشق به امام حسین(ع) دارد.

آئین پیاده‌روی اربعین حسینی جهات علمی، تحلیلی، مردم‌شناسانه و دین‌شناسانه دارد که بررسی دقیق و علمی آن می‌تواند نکات قابل توجی از این مراسم معنوی و عرفانی ارائه دهد. برخورد فرهنگ‌های مختلف گاهی ممکن است مشکلاتی را در این مسیر ایجاد کند که باید برای به حداقل رساندن آن در راستای ایجاد وحدت هرچه بیشتر تلاش کرد و مدیریتی دقیق داشت.

در رابطه با تأثیرات اجتماعی و فرهنگی مراسم پیاده‌روی اربعین حسینی به گفت‌وگو با حجت‌الاسلام صادق گلزاده، استاد حوزه و دانشگاه پرداختیم که مشروح آن را در ادامه مطالعه می‌کنید.  

ایکنا ـ چگونه می‌توان از ظرفیت مراسم پیاده‌روی اربعین حسینی برای ایجاد وحدت در جهان اسلام استفاده کرد؟

اسراری در پیاده‌روی اربعین وجود دارد که ظرفیت جامعه‌سازی برای عصر ظهور و آینده بشریت را ایجاد می‌کند. موضوعی با عنوان تأثیر نفس‌ها بر یکدیگر یا تأثیر آرمان‌های مشترک در انس و ارتباط آحاد جامعه نسبت به یکدیگر وجود دارد که طبق آن یک نگاه روان‌شناسی، جامعه‌شناختی، فطری و عاطفی می‌تواند پیوند افراد یا آحاد یک ظرفیت، مجتمع، عبادت و خدمت را ایجاد کند. برای مثال همه افرادی که به حج می‌روند، احساس مشترکی با عنوان حاجی دارند و گویی نام خود را فراموش می‌کنند. به اشکال گوناگون عنوان حاکم بر همه را معیار و مبنای وحدت قرار می‌دهند و این است که همگان در حج باید یک حرکت را انجام دهند.

باید این نگاه را در اربعین نیز داشته باشیم. در نگاه اربعینی عنوان حاکم بر همگان عشق به اباعبدالله(ع) است. هر فردی از هر دین و مذهبی و هر شیعه اثنی‌عشری دلداده به امام حسین(ع) در این مسیر حضور و با تمامی افراد حاضر در این رویداد بزرگ احساس الفت دارد که این موضوع حتی فراتر از وحدت است. برای مثال عراقی‌ها در طول سال، سهم امام حسین(ع) را از زندگی جدا کرده و موعد اربعین این سهم را ادا کرده و به خدمت زائران امام حسین(ع) می‌پردازند.  
 
به این اقتضا کسانی که در اربعین زائر امام حسین(ع) هستند، حرمت امام حسین(ع) را پیدا می‌کنند که نگاهی بسیار دقیق، ظریف و اساسی است. زمانی که نسیم خنکی وزیده می‌شود، مشام تمام کسانی که در معرض آن قرار دارند را نوازش می‌کند. زمانی که عطر خوشی پراکنده می‌شود، همه آحاد آن محیط و جامعه وظرفیت را با خود مأنوس می‌کند. وحدت و انسجام حداکثری و حد اعلایی در اربعین وجود دارد؛ چراکه تعریف دقیق وحدت مترادف تعامل و همکاری بر مدار مشترکات است. اینکه مراسم اربعین از وحدت نیز بالاتر بوده و به عشق و دلدادگی می‌‎رسد، به این دلیل است که عشق به امام حسین(ع) از اوج سرازیر شده و در کل ظرفیت حضار در مراسم توزیع شده و احساس دلبستگی به اعتبار امام حسین(ع) و خداوند متعال در میان همگان ایجاد می‌شود. این احساس دلبستگی فراتر از وحدت است. اگر ما برنامه‌ریزی نکنیم و اقل کار یعنی وحدت را به عنوان محصول اربعین نهادینه نکنیم، کوتاهی از ماست.

خداوند متعال، امام حسین(ع) و اهل بیت(ع) به ویژه امام صادق(ع) به گونه‌ای طراحی کرده‌ند که این دلبستگی در میان مسافران اربعین ایجاد شود. امام صادق(ع) حق بزرگی بر گردن مسلمین، بشریت و به ویژه شیعیان دارند. اربعین امام حسین(ع) را امام صادق(ع) احیا کرد. قبر مطهر امام علی(ع) ناپیدا بود و امام صادق(ع) بود که این حرم را شناساند و ظرفیت این بارگاه را فراهم کرد. اصرار امام صادق(ع) در پیاده‌روی اربعین برای خود غوغایی است و به همین دلیل مقام امام صادق(ع) در مجاورت حرم امام حسین(ع) وجود دارد. روح نهضت عاشورا و روح حاکم بر فضای حسینی و اربعین ظرفیت‌سازی برای آینده بشریت و عصر ظهور است. اقل این قضیه وحدت، انسجام و همراه بودن کسانی است که اینجا آمده‌اند. لذا زمانی که امام زمان(عج) ظهور کرده و خود را به عنوان فرزند امام حسین(ع) معرفی می‌کنند، بشریت ایشان را با این انتساب می‌شناسند. این انتساب جهانی می‌شود و لذا اربعین باید جهانی شود و همه ملت‌ها با آن آشنا شوند تا این ظرفیت برای فرج آماده شود.

وحدت و انسجام اقل روح و ریحان اربعین است. روح و ریحان اربعین عشق و دلدادگی، دلبستگی، عبودیت و بندگی است. خداوند متعال در حدیث قدسی می‌فرماید: «هر کسی که مرا دوست داشته باشد، عاشقم شده و وقتی عاشقم شد، در راه من شهید می‎شود و زمانی که شد، خون‌بهای او را خودم خواهم داد و خون‌بهای او خودم هستم». احادیث قدسی عجیبی وجود دارد که جلوه خدایی امام حسین(ع) را نشان می‌دهد که جلوه‌ای فرادینی، فرامذهبی و حتی فرابشری است. فرشتگان و اجنه و تمامی موجودات در اوج دلداگی به حسین(ع) هستند. 

ایکنا ـ برخی رفتارها از ایرانیان به دلیل تقاوت فرهنگی در مراسم اربعین رخ می‌دهد که ممکن است باعث آزار عراقی‌ها شود. ایرانیان در نقش میهمان باید چه نکاتی را رعایت کنند تا این مشکلات ایجاد نشود؟

امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: «سفر باید هم و غم را با انس و ارتباطی که انسان با مجموع اصحاب سفر ایجاد می‌کند، از دل او بزداید». لازمه انس و ارتباط نیز تعامل صحیح است وگرنه انسی حاصل نخواهد شد. در عنایت ویژه، تمامی کسانی که عازم اربعین هستند، باید دچار تغییر اساسی در رفتار خود شوند که این تغییر با چارچوب آداب زیارتی سفر اربعین شکل می‌گیرد.    

افراد در سفر زیارت اربعین باید دیگران را بر خود مقدم داشته و نسبت به دیگران حسن ظن داشته باشند. مردم مسلمان ایران باید بدانند که همه ما داغدار عزیزانی هستیم که در جنگ ایران و عراق از دست داده‌ایم. باید بدانیم که این صدام و صدامیان بودند که عزیزان ما را به شهادت رساند اما این شیعیان عراق بودند که ما را در جنگ با وجود خطر بعثی‌ها یاری کردند. سپاه بدر در این سوی مرز در مقابل عراق از ایران دفاع می‌کرد. ممکن است برخی ایرانیان این‌گونه بیندیشند که عراقی‌ها فرزندان ما را به شهادت رساندند؛ در حالی‌که داستان کاملاً برعکس است و بسیاری از شیعیان عراق به خاطر ما قتل عام شدند و برای دفاع از ایران اسلامی و اهل بیت(ع) شهید دادند.

لذا از تکالیف ما این است که نسبت به ایشان حسن ظن داشته باشیم. هر فردی که در مسیر پیاده‌روی اربعین حضور دارد، باید در مواجهه با عراقی‌ها بنا را بر حسن ظن بگذارد و تمرین کند تا هرگونه سوءظنی که نسبت به ایشان دارد را در نگاه جامعه‌شناسی، عاطفی و فطری کنار بگذارد.  مسئله بعدی اینکه اگر ما دغدغه و هدف مشترکی با دیگران داریم، باید تلاش کنیم تا تمام رفتار ما در مسیر این هدف مشترک یعنی عشق و دلدادگی به امام حسین(ع) باشد. همه ما در یک سپاه برای دفاع از حسین(ع) راه افتاده‌ایم و باید به این موضوع بیندیشیم. مردم ما باید ابتدا دل و احساس خود را تصحیح کنند، که این مسئله باعث می‌شود تا زبان نیز شکل گرفته و در پی آن رفتار صحیح ایجاد شود.

امام صادق(ع) زمانی که ایمان را معرفی می‌کنند، این‌گونه اظهار می‌دارند که ایمان معرفت قلبی است. اگر انسان ایمان نداشته باشد و بغض و کینه را از دل بیرون نیاورد، هرچقدر لفاظی و رفتار ظاهری داشته باشد، عطر صداقت نخواهد پیچید. عطر صداقت باید با تصحیح باطن بپیچد وگرنه خبری از صداقت نخواهد بود و نوعی نفاق ایجاد می‌شود که باید آن را درمان کرد. در قصه امر به معروف و نهی از منکر، حجاب و عفاف و … قدم اول این است که تمامی آحاد دلداده به خدا و عبودیت باید از منکر و بی‌حجابی متنفر شوند. البته نه اینکه از فاعل منکر و بی‌حجاب متنفر شوند بلکه باید از خود منکر تنفر داشته باشند. بی‌حجاب یک مسئله و بی‌حجابی مسئله دیگر است. لذا باید باطن را تصحیح کرد و بر همگان واجب عینی است که از گناه متنفر باشند. 

مرحله بعدی زبان است. مقام معظم رهبری چندین بار در ارتباط با تذکر لسانی موارد مهمی را مطرح کرده‌اند. ما با فاعل منکر جنگ نداریم بلکه با منکر می‌جنگیم و می‌خواهیم فاعل منکر را از منکر دور کنیم. اگر ما با معتادان دشمنی داشته باشیم، نمی‌توانیم آن‌ها را اصلاح کنیم. دین بنای قلع و قمع ندارد و به همین دلیل امر به معروف و نهی از منکر باید به گونه‌ای رخ دهد که تأثیرگذار باشد. این تأثیرگذاری نیز شرط تکلیف و مقدمه واجب است یعنی زمانی که امر به معروف و نهی از منکر واجب است، بر همگان نیز واجب است که راه‌های تأثیرگذاری را بیاموزند. لذا همه ما قرار است در مسیر امام حسین(ع) به یکدیگر برسیم. 

اگر می‌خواهیم در مسیر امام حسین(ع) به یکدیگر برسیم، باید هر آنچه برای خود می‌پسندیم، برای دیگران نیز بپسندیم. اگر قصد داریم تا ثبات رفتاری و دلبستگی قلبی و همراهی عملی در این مسیر رخ دهد، باید ابتدا از خود شروع کنیم و هرگونه نفرت و کدورت و ملاحظات مختلف را با تمرین از خود دور کنیم. خداوند متعال اراده کرده است که اگر انسان شروع به تمرین کند، مسیر را باز خواهد کرد. روح و جسم انسان با تمرین متعالی می‌شود و لذا باید تمرین کنیم تا به آنچه خداوند متعال و امام حسین(ع) از ما توقع دارند، دست پیدا کنیم.

ایکنا ـ برای اینکه بتوانیم اربعین شایسته‌تری برگزار کنیم، نیازمند مدیریت در چه عرصه‌هایی هستیم؟ 

نکته اول اینکه باید مدیریت برای توسعه عاطفه را در دستور کار قرار دهیم. تمامی افرادی که در مراسم اربعین حضور پیدا می‌کنند، عواطف مشترکی دارند، لذا باید به گونه‌ای مدیریت کنیم که این عاطفه و عطر در فضا پخش شود. مسئله بعدی اینکه تمامی افرادی که در این مراسم حضور دارند، عشق امام حسین(ع) را در دل دارند. مسئولان امر و متولیان باید کاری کنند تا این دلبستگی به امام حسین(ع) نهادینه شود؛ چراکه اگر عشق نهادینه شود، به هیچ وجه، هیج فردی نمی‌تواند برخلاف آن عمل کند. اگر زمانی مشاهده کردیم که خلاف این مسئله عمل می‌کنیم، باید بدانیم که عشق آسیب دیده است. 

تمامی افرادی که به صورت طبیعی و فطری عاشق امام حسین(ع) هستند، باید بدانند هرکجا که عمل ایشان با حسین(ع) فاصله داشته باشد، از عشق فاصله گرفته‌اند. لازمه عشق این است که عمل ما حسینی باشد که این مسئله نیازمند مدیریت است. نکته بعدی ایثار و فداکاری است. در حقیقت جنس طراحی زیارت اربعین از نگاه امام صادق(ع) و اهل بیت(ع) ایثار و فداکاری است. ایثاری که در مسیر اربعین حسینی وجود دارد، عجیب و مثال‌زدنی است. اگر بتوانیم این مسئله را به خوبی مدیریت کرده و به جایی برسیم که جنس ایثار و فداکاری زائران اربعین از جنس فداکاری‌های حسینی و زمان دوران دفاع مقدس باشد، به نتیجه خواهیم رسید. البته مدیریت ظاهری جریان اربعین امروز با تلاش همه خادمان و موکب‌داران ایرانی و عراقی به خوبی پیش می‌‎رود اما باید برای معنویت و عشق و دلدادگی که خروجی نهایی اربعین است، برنامه‌ریزی کنیم. مدیریت و برنامه‌ریزی برای خروجی معنوی اربعین بایسته اساسی این جریان نورانی است.

ایکنا ـ امروز ممکن است برخی اختلافات مذهبی و حتی اختلافات بین فرقه‌های مختلف شیعه باعث ایجاد بعضی مشکلات اجتماعی در مسیر پیاده‌روی اربعین شود. برای جلوگیری از این مشکلات چه باید کرد؟ 

امام صادق(ع) سرمایه عجیب بشریت هستند. ایشان همواره به مسلمانان هشدار می‌دادند که جوانان خود را دریابید پیش از آنکه مرجئه (جریان انحرافی دوران امام صادق(ع)) آن‌ها را جذب کند. یکی از بهترین فعالیت‌هایی که در عالم متدین کردن جامعه صورت می‌گرفت، تصحیح قرائت بود. یعنی با این برنامه، ظاهر عمل مسلمانان تصحیح می‌شد اما کمتر به این فکر بوده‌ایم که باطن عمل را تصحیح کنیم. مدیریت باطن عمل موجب جذب حداکثری می‌شود. لذا باید جوانان را دریافت و پیش از آنکه دچار فرقه‌های انحرافی شده و آسیب ببینند، اطلاعات ایشان را تقویت کنیم.

امام صادق(ع) در ادامه، تصحیح عقاید را نیز به مسلمانان و شیعیان توصیه می‌کردند. زمان امام صادق(ع) این‌چنین بود که مؤمنان با توجه به اصرار امام صادق(ع) به تصحیح عقاید، عقیده خود را به ایشان عرضه می‌کردند، امام صادق(ع) نیز عقیده آن‌ها را تصحیح می‌کرد. عالمان دین باید منبع تصحیح عقاید شده و به تصحیح قرائت اکتفا نکنند. اگر عقیده افراد تصحیح شود، بسیاری از مشکلات حل خواهد شد؛ چراکه عقیده، زیرساخت و اصل است و چنانچه تصحیح شود، گره‌گشا خواهد شد.

مدیریت جریان‌های نه چندان متعارفی که در قضیه اربعین وجود دارند، دارای چند ضلع برنامه‌ریزی است. نکته اول اینکه باید نخبگان و عالمانی که می‌توانند به شبهات به صورت کریمانه و صمیمی و با عشق به امام حسین(ع) پاسخ دهند، با جوانان و نوجوانان ارتباط بگیرند و ایشان را حداقل در موضع نادرستشان متزلزل و متحیر کنند. نکته بعدی اینکه افرادی متخصص به گسترش عاطفه در میان زائران همت بگذارند تا بتوانند ایشان را جذب کرده و عاطفه آن‌ها را به سمت راه حق بازگردانند. نکته بعدی اینکه برخی از متخصصان و نخبگان باید سخنان صحیح و اصولی در رابطه با شبهات ایجاد شده را برای زائران بیان کنند.    

نکته بعدی اینکه متولیان و گروه‌های متخصص مختلف می‌توانند هدایایی را از سوی جمهوری اسلامی ایران و ملت ایران اسلامی در میان زائران توزیع کنند. این مسئله باعث می‌شود که قلوب زائران و حتی دشمنان جذب شود. همچنین، تکریم عبوری فراگیر نیز در این زمینه تأثیرگذار است. یکی از برنامه‌های خوبی که از سوی برخی افراد و گروه‌‎های مردمی در مراسم پیاده‌روی اربعین اجرا می‌شود، این است که با سخنرانی و تکرار سخنان سنجیده و صحیح از بلندگوهای مختلف زاویه دید زائران و حتی شبهه‌افکنان را تصحیح می‌کنند. جذب حداکثری با تداوم تکریم همگانی باعث تحبیب قلوب می‌شود. مجادله و تحریک شبهه‌افکنان سم مهلک و مخالف با هدف و جذب حداکثری است. باید کاری کنیم که حداقل آن بخش از افرادی که ناخواسته تحت تأثیر این فرقه‌ها قرار می‌گیرند، با حقایق آشنا شده و جذب شوند.

گفت‌وگو از مجتبی افشار

انتهای پیام